Dzieci w wieku trzech lat, niekiedy wcześniej lub później, posiadają mowę w zasadzie ukształtowaną, to znaczy są w stanie na podstawie opanowanego właśnie języka odbierać i przekazywać informacje w postaci zasadniczo zgodnej z tradycją otoczenia
Rozwój mowy ma charakter skokowy i dlatego jego opisy przyjmują postać opisów stadialnych. W polskiej literaturze logopedycznej przyjmuje się koncepcję Leona Kaczmarka. Kaczmarek kształtowanie się mowy dzieli na etap przygotowawczy (3-9 miesiąc życia płodowego) i cztery okresy: okres melodii (pierwszy rok życia dziecka), okres wyrazu (do ukończenia drugiego roku życia), okres zdania (2-3 rok życia) i okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia).
Etap przygotowawczy - okres życia płodowego
W etapie przygotowawczym wykształcają się i zaczynają funkcjonować narządy mowy, nadawcze (aparat artykulacyjny) i odbiorcze (analizator słuchowy). Płód reaguje na dźwięki z otoczenia zewnętrznego. Noworodki reagują na głos matki inaczej niż na głos innej kobiety, reagują też na muzykę, którą słyszały przed urodzeniem. Połykanie wód płodowych i ssanie kciuka jest motorycznym treningiem mięśni biorących później udział w artykulacji.
Okres melodii - pierwszy rok życia dziecka
W okresie melodii dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą wokalizacji (krzyk, płacz, głużenie, a potem gaworzenie), nie mających charakteru językowego. Od momentu narodzin do ukończenia 8 tygodnia życia zachowania fonacyjne (krzyk i płacz) przeważają nad pseudoartykulacyjnymi (dźwiękami przypominającymi głoski), dziecko nabywa doświadczenie w kontrolowaniu przepływu powietrza w czasie oddychania. W trzecim i czwartym miesiącu życia pojawiają się śmiech i głużenie (zwane także gruchaniem), dziecko wytwarza elementy samogłoskopodobne i dźwięki przypominające spółgłoskę "g", uczy się koordynacji ruchów języka z wibracją strun głosowych. Półroczne niemowlę gaworzy, czyli wypowiada serie powtarzających się sylab, najczęściej: ma ma ma, ba ba ba, pa pa pa. Pod koniec pierwszego roku życia pojawiają się pierwsze wyrazy, często mają one uproszczoną strukturę.
Okres wyrazu - do ukończenia drugiego roku życia
Dla okresu wyrazu charakterystyczne jest zapoczątkowanie komunikacji językowej, na początku w formie dalece niedoskonałej, przy użyciu jednoklasowych sygnałów semantycznych (słów), uproszczonych pod względem struktury fonetycznej i morfologicznej. Struktura ta doskonali się w tym i następnych okresach. Protowyrazy, którymi dziecko posługuje się na początku tego okresu, to mniej lub bardziej stałe kształty dźwiękowe konkretnych wypowiedzi, obejmujące dość szerokim znaczeniem przedmioty z otoczenia dziecka, wyrażające jego potrzeby, zainteresowania i uczucia. W tym okresie najważniejsze stają się relacje pomiędzy wytwarzaniem wyrazów a ich rozumieniem. Dziecko "rozumie" znacznie więcej, niż jest w stanie wypowiedzieć.
Okres zdania - do ukończenia trzeciego roku życia
Okres zdania to czas intensywnego rozwoju słownika, ustalania się systemu fonologicznego, a przede wszystkim wyłaniania się kategorii gramatycznych. Występuje duża zmienność wymowy: słowa proste i krótkie wymawiane są lepiej, dłuższe i trudniejsze pod względem artykulacyjnym są skracane i upraszczane. Zaczątkami zdania są holofrazy - "jednowyrazowe zdania", następnie pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe i równoważniki zdań. Wypowiedzi te są najczęściej rozumiane tylko w konkretnym kontekście sytuacyjnym.
Okres swoistej mowy dziecięcej - od 3 do 7 roku życia
W okresie swoistej mowy dziecięcej dziecko swobodnie posługuje się językiem jako narzędziem komunikacji, jednak analiza wypowiedzi dzieci z tego okresu rozwojowego pokazuje, że nadal mają one trudności z poprawnym używaniem słownictwa i właściwym stosowaniem reguł gramatycznych. Prawidłowa wymowa najtrudniejszych głosek języka polskiego: sz ż cz dż r ustala się u większości dzieci w 5-6 roku życia, zdarza się, że dzieci siedmioletnie nadal zastępują je głoskami s z c dz l.
Czynniki warunkujące prawidłowy rozwój mowy
Zdrowe niemowlę przygotowuje się do rozwoju mowy i języka, będąc w bliskim kontakcie emocjonalnym i fizycznym ze swoją matką i pozostałymi członkami rodziny. Uważnie obserwuje twarz opiekuna i przysłuchuje się temu, co słyszy. Żywo reaguje na melodię mowy; gaworząc, wchodzi w dialog z innymi. Małe dziecko odkrywa, że słowa mają znaczenie i służą do komunikowania się. Zdrowe dziecko opanowuje podstawy mowy w trzech pierwszych latach życia, w późniejszych etapach rozwoju doskonali umiejętności komunikacyjne.
Czynników, które mogą ten proces zakłócić, jest wiele, do najważniejszych należą: nieprawidłowy przebieg ciąży i porodu, częste infekcje dróg oddechowych, infekcje ucha, wychowywanie się w środowisku zbyt mało lub nieprawidłowo stymulującym rozwój mowy. Nieprawidłowy przebieg ciąży lub porodu mogą negatywnie wpłynąć na rozwój układu nerwowego, co może skutkować całościowymi zaburzeniami rozwoju psychoruchowego dziecka, w tym jego mowy. Nawracające infekcje ucha mogą wpływać na opóźnienia lub zakłócenia rozwoju mowy poprzez trwałe lub przejściowe osłabienie słuchu. Trudności w oddychaniu przez usta, związane z infekcjami dróg oddechowych, powodują obniżenie napięcia mięśni warg i języka i mogą skutkować zaburzeniami artykulacji. Nieprawidłowości toru oddechowego i obniżenie napięcia mięśniowego warg i języka występują także u dzieci cierpiących na alergie wziewne i astmę oskrzelową.
Osobną kategorią czynników niesprzyjających prawidłowemu rozwojowi mowy i języka są niekorzystne wpływy najbliższego środowiska dziecka. Małe dziecko powinno mieć możliwość "zanurzenia się" w mowie. Ważne jest, aby opiekunowie dziecka mówili do niego przy każdej okazji, przekazując prawidłowe wzorce językowe. Dlatego niewskazane jest naśladowanie mowy dziecięcej, "spieszczanie".
Dużo się ostatnio dyskutuje o wpływie mediów (telewizja, komputer, internet, telefony komórkowe) na rozwój dziecka. Zapewne niewiele jest już dzieci, których rodzice całkowicie izolują je od kontaktu z mediami, uważając, że mają one niekorzystny wpływ na ich rozwój. Badania nad wpływem mediów na rozwój dziecka pokazują, że niekontrolowany przez rodziców kontakt z telewizją i komputerem zakłóca prawidłowy rozwój, szczególnie w sferach rozwoju emocjonalnego, społecznego i językowego. Mowa rozwija się prawidłowo wyłącznie w kontakcie dziecka z innymi ludźmi.
Zachowania dziecka, które powinny niepokoić
Niektóre zachowania dziecka mogą być sygnałem nieprawidłowego rozwoju mowy, ich zaobserwowanie powinno skłonić do konsultacji z logopedą i innymi specjalistami zajmującymi się rozwojem. Taka konsultacja jest wskazana, gdy:
- niemowlę słabo reaguje na dźwięki lub w ogóle nie reaguje, nie gaworzy;
- trzylatek wypowiada się za pomocą pojedynczych słów;
- dziecko zacina się lub jąka;
- cztero i pięciolatek wypowiada się w sposób niezrozumiały, niechętnie lub wcale nie nawiązuje kontaktów słownych poza domem rodzinnym.
Rozwój mowy dziecka a gotowość podjęcia nauki w szkole
Poziom rozwoju mowy jest jednym z czynników warunkujących gotowość do podjęcia nauki w szkole. Od dziecka sześcioletniego, wstępującego w progi pierwszej klasy, oczekuje się sprawnego, zrozumiałego dla rozmówcy, porozumiewania się, umiejętności skupiania uwagi na tym, co mówi nauczyciel, rozumienia i wykonywania jego poleceń, kierowanych zarówno bezpośrednio do dziecka, jak i całego zespołu klasowego. Nie każdy sześciolatek umie od razu sprostać tym wymaganiom. Ważne jest, aby dać sześciolatkom czas na adaptację do tej nowej, trudnej dla niego sytuacji. Dziecko rozpoczynające naukę w szkole jest ciekawe i otwarte na nabywanie nowych doświadczeń, nauczyciel, potrafiący zachęcić dzieci do swobodnej ekspresji słownej, przejmuje niejako pałeczkę od rodziców w sztafecie rozwoju jego umiejętności językowych.
Jeżeli sześciolatek:
- ma problemy z poprawną wymową,
- niechętnie nawiązuje kontakt słowny,
- przekręca trudniejsze słowa, w swoich wypowiedziach popełnia liczne błędy gramatyczne,
- ma trudności z odzwierciedlaniem w wypowiedziach stosunków przestrzennych za pomocą przyimków (nad, pod, obok, za, przed, pomiędzy),
- myli słowa podobne fonetycznie,
- ma trudności z dokonywaniem operacji fonologicznych (czyli między innymi analizy i syntezy sylabowej i głoskowej), zapamiętywaniem wierszy, piosenek i materiału słownego uszeregowanego sekwencyjnie - nazw dni tygodnia, pór roku, kolejnych posiłków, serii cyfr,
- nie jest w stanie wykonać więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie,
to znaczy, że wskazana jest specjalistyczna ocena jego gotowości do podjęcia nauki w szkole.
Bibliografia:
- Bogdanowicz M.(2005) Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk: Harmonia.
- Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.) (2005), Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
- Kaczmarek L. (1988), Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
Opracowała:
Anna Sozańska
logopeda
